Deze week spreek ik met een jongeman die vol spanning, angst en paniek zit, waarop hij nagenoeg geen sturing heeft. Het overvalt hem keer op keer. Hij heeft die onmachtige gevoelens én hij vindt dat hij faalt ‘ik heb al meerdere behandelingen gehad en het werkt niet, dus het ligt aan mij’. Het wordt duidelijk dat zijn klachten passen binnen PTSS (Posttraumatische Stressstoornis) en we beginnen te babbelen over het brein. Zoals ik wel zeg, een korte wandeling door je eigen hoofd om een beetje zicht te krijgen op wat daar allemaal gebeurt daarbinnen. Maar je brein doet ook heel veel in je lijf. Ik schets op het bord een brein.
Het oudste deel, ‘het reptielenbrein/ onze hersenstam’, daar bovenop ons ‘limbisch systeem’ en daar omheen gewikkeld onze ‘neocortex, het jongste deel van ons brein. Erg kort gezegd: In ons reptielenbrein zitten onze basisfuncties als slapen, ademhaling en onze hartslag. In ons limbisch systeem zijn onze gevoelens geworteld en onze neocortex beschikt over hogere mentale activiteiten als probleemoplossend vermogen, concentratievermogen, abstract denken en redeneren en ook de remming van impulsen en heftige emoties.
Bij trauma is vooral ons limbisch systeem (met de amygdala en de hippocampus) flink overuren aan het draaien. En dat betekent opwinding, veel emoties en heftige reacties. De amygdala is ons onbewuste ‘gevoelsgeheugen’ met onder andere de vecht-vlucht-bevries reacties; zij jut de boel op en geeft signalen af, zo ons lichaam in, waarbij dat lijf al in beweging komt zonder dat überhaupt gedachten vanuit onze neocortex aan te pas komen. Ons verstand heeft er nauwelijks bemoeienis in kunnen hebben en er al helemaal niet op kunnen remmen of relativeren. Sterker nog, de bloedtoevoer neemt zelfs af naar ons denkbrein, dus verwacht geen diepe filosofische gedachten en bespiegelingen van iemand in doodsangst. Er wordt (Nor)Adrenaline aangemaakt, waarop ons lichaam voelbare seintjes gaat geven (en de mesten genieten daar bepaald niet van) als verhoogde hartslag, snellere ademhaling, transpireren en trillen. Onze amygdala gaat in reactie daarop ‘nog harder’ vuren en jut de zaak nog eens extra op…en ja met nog meer emoties als gevolg. Onze hippocampus (geheugen en googlefunctie inéén) werkt mee en zoekt herinneringen op die passen bij het ellendige gevoel. Maar ze verwerkt onze herinneringen ook ‘feitelijk’, ze slaat alles netjes op geordend in de tijd. Wat gebeurt er en in welke volgorde gebeurt het? Kortom; meer het ‘bewuste geheugen’. Kleine kinderen gebruiken dit geheugen als ze vertellen over iets spannends en steeds ‘en toen… en toen …. en toen … ‘ zeggen. Maar die hippocampus heeft nog een functie, ze zet de rem op de stress, prachtig eigenlijk, zo remt ze af wat de amygdala begon.
En wat gebeurt nu bij een trauma? De amygdala wordt steeds actiever door de vrijgekomen stofjes, wat de hippocampus doet krimpen, want die kan eigenlijk helemaal niet zo goed tegen al die stofjes, wel eventjes, maar niet de hele tijd. De rem die die hippocampus dus ook is, gaat minder goed werken en herinneringen worden slechter vastgelegd en worden een soort flarden (beelden en emoties worden onvoldoende geïntegreerd). Zonder rem nemen de heftige emoties alsmaar toe en de lichamelijke reacties versterken de boel nog weer eens zodat de angst groter wordt en het zelfvertrouwen en het gevoel van zelfcontrole kunnen afnemen. Kan de neocortex nog een beetje helpen vraag je je dan af, door een beetje realistisch te redeneren? Helaas, helaas …. ons brein is van nature ingesteld op een sterkere werking vanuit het limbisch systeem naar de neocortex toe en de werking andersom moet je soms een zetje geven. Bij een daadwerkelijk trauma zie je dan ook dat mensen moeite hebben met het verwoorden van de traumatische herinnering, dat er herbelevingen zijn of flashbacks en flarden van beelden, met heftige emoties en lichamelijke reacties. Omdat de angst ook de vaatjes naar de neocortex afknijpt, vasoconstrictie heet dit ook wel, krijgt deze moeite om nog iets zinnigs te bedenken. Het probleemoplossend vermogen neemt af, het afremmen van alle impulsen en emoties lukt niet meer en slim sturen is er ook al niet bij.
Trauma heeft je dus letterlijk en figuurlijk in de greep, het onbewuste is volop aan de gang en je lichaam reageert al voordat je het doorhebt. Dus terugkomend op de niet-helpende gedachte van de jongeman,.. nee je klachten zijn inderdaad nog niet over, omdat het in je onbewuste brein zit opgeslagen. De jongeman is dus niet dom of onnozel ofzo, hij is gevangen geraakt in een traumatische reactie van zijn eigen brein.
Het mooie is, je kunt er heel goed wat aan doen. Met een EMDR-behandeling bijvoorbeeld kun je hier grip op krijgen. Je zorgt ervoor dat de normale rustgevende processen weer gaan werken om zo de spanning te doen dalen ook als er herinneringen boven komen die gekoppeld zijn aan die hele nare gebeurtenissen. Met behulp van EMDR krijg je dus weer meer balans in je brein, waarbij je niet zo van slag meer raakt van je eigen herinneringen, maar er gemakkelijker over kan spreken. Een herinnering kan nog steeds een naar beeld blijven, maar dan met minder heftige spanning.
Je brein kan de heftige herinnering weer zelf opvangen, prachtig hè?
