Situational awareness

Een spannend verhaal….

‘Hoe heeft dat nou kunnen gebeuren?’ en ‘hadden we het kunnen voorkomen?’, vroegen ze zich samen af en achteraf zijn dat vaak de meest gestelde vragen: Bram en z’n collega Nelleke zijn ervaren agenten en ondanks al die ervaring waren ze toch totaal overvallen door de reactie van een omstander tijdens een inbraakje en het lastige was dat hun eigen snelle reactie de inbrekers de gelegenheid gaven te ontsnappen.

’s Nachts werden ze gebeld voor een inbraak en binnen 4 minuten waren ze ter plekke. Het was duidelijk dat de inbrekers nog binnen waren. Met z’n hoevelen ze waren was nog onduidelijk, maar achteraf bleek dat ze met z’n drieën waren. Bram en Nelleke kwamen op straat de eigenaar tegen in haar ochtendjas en nog iemand die haar bijstond. Ze renden door naar binnen en lieten direct blijken dat ze er waren. Omdat de elektriciteit uitgezet was door de inbrekers, gebruikten ze hun eigen zaklantaarns. Beiden waren op en top geconcentreerd en zochten snel naar indicaties, ‘waar houden ze zich op?’ Ineens hoorden ze een enorme knal achter het huis en beiden renden onmiddellijk op het geluid af. Op het moment dat ze naar buiten stapten, hoorden ze iemand wegrennen via de trap, maar de knal had ze even in de war gebracht, ze renden door om te kijken wat daar gebeurde. In de tuin gekomen roken ze een vage brandgeur, maar er was verder niet te zien. Ze aarzelden even, tot ze een gil hoorden en daarna renden ze terug. De eigenaar van het pand lag op straat, bloedend, neergeslagen door de man die haar bij binnenkomst nog leek bij te staan. Ondertussen waren de inbrekers gevlogen.

Wat er gebeurd was, begrepen ze pas later. De man bij de voordeur bleek geen toevallige passant en bleek ook niets te maken te hebben met de eigenaar. Toen de eigenaar ontdekte dat er ingebroken was en de politie had gebeld, ging ze de straat op om te wachten op hulp en al vlot werd ze geholpen door een vriendelijke voorbijganger. Toen de politie kwam, supersnel, dirigeerde ze hen direct naar binnen, omdat ze zeker wist dat ze daar nog waren. De man die haar bijstond wees ook en riep hardop dat ze nog binnen waren: ‘ze zijn nog binnen, ze zijn nog binnen’. Na een minuutje ofzo hoorde de eigenaar ineens een enorme knal en voordat ze doorhad wat er gebeurde kreeg ze een enorme klap van haar hulpje naast haar. Ze viel en was even helemaal van de wereld. Toen ze om zich heen keek, zag ze iemand vanachter het pand vandaan komen rennen en zag ze iemand uit de voordeur rennen. Met z’n drieën zetten ze het op een lopen en toen de 2 agenten aankwamen waren ze al lang verdwenen.

Leren focussen op het juiste

Hoe kun je professionals nou trainen om oog te hebben voor wat er speelt in spannende situaties, zodat de kansen die er zijn ook waargenomen worden en opgepakt? Vooral als de spanning hoog oploopt zie je dat ook de kans toeneemt dat er fouten gemaakt worden, maar andersom, dus als er weinig spanning is, neemt die kans ook toe. Hoe kunnen beide nu waar zijn?

Om daar licht op te schijnen is het van belang om een beetje te snappen wat aandacht en emoties doen met ons brein. In het algemeen is het zo dat heftige emoties bijna altijd leiden tot een sterkere concentratie. En die concentratie leidt ertoe dat we onze aandacht focussen op datgene wat er speelt. Eigenlijk zou je het voor kunnen stellen zoals een zaklantaarn in het donker, het versterkt datgene wat er in het licht van de schijnwerper komt, maar drukt ook weg wat niet in focus is. Bij aandacht speelt dat sterk, hoe meer stress, hoe groter de kans op vertunneling. Diezelfde vertunneling leidt er overigens toe dat mensen ook veel meer details waarnemen, het is dus ook een groot voordeel. Als je weinig stress hebt, neemt de kans enorm toe dat je een beetje wegdroomt, in breintermen, je ‘default mode’ neemt het over. Je aandacht voor de omgeving verslapt dan en dat zorgt ervoor dat allerlei details je juist ontgaan.

Teveel van één van deze toestanden, dus teveel vertunneling of teveel ontspanning leiden tot fouten. In het eerste geval omdat teveel focus ertoe leidt dat je niet buiten die focus kunt kijken en in het tweede geval omdat belangrijke details niet tot je bewustzijn doordringen, omdat je je aandacht even naar binnen gericht hebt. Bij het trainen van ‘situational awareness vaardigheden’ zijn dus allerlei thema’s die één van beide aandachtstoestanden versterken, onderwerp van aandacht. Vermoeidheid is een bekende, maar ook bijvoorbeeld gebrek aan ervaring (waardoor ‘situational overload’ snel plaatsvindt en hoofd- en bijzaken onvoldoende uit elkaar worden gehouden) of bijvoorbeeld een sterke plotselinge stressprikkel waardoor je erg schrikt en in een overfocus komt. En omdat concentratie eigenlijk altijd leidt tot meer focus, is communicatie ook van essentieel belang, je ziet samen letterlijk meer dan één persoon alleen. Alles wat in de weg zit van een open communicatie maakt de kans op fouten groter, bijvoorbeeld een te sterke hiërarchie.

Nu is het zo dat die specifieke tussentoestand, tussen teveel stress en teveel ontspanning, meetbaar en trainbaar is. Jeff Cooper legt in zijn boek ‘principles of personal defense’ uit dat je eigenlijk in de gele zone moet zien te blijven en recent onderzoek van bijvoorbeeld Petar Jercic (klik hier) bevestigt dit, althans, tot een hartslag van laten we zeggen 110 zien we dat mensen goede beslissingen blijven nemen, maar daarboven neemt de kwaliteit van beslissingen af. Als je er iets dieper op inzoomt, is het echter niet alleen die hartslag, maar ook de zgn. hartslag variabiliteit (HRV). Tezamen voorspellen ze of iemand ‘situational aware’ is in een bepaalde situatie. Iemands hartslag variabiliteit kun je gewoon meten en het lijkt het zo te zijn dat als de hartslag toeneemt, dat ook de hartslag variabiliteit hoog moet blijven. Dat betekent namelijk dat de vertunneling niet plaatsvindt en dat iemand wel de extra voordelen heeft van extra zuurstof, maar open blijft voor de kansen en mogelijkheden van een situatie.

Leren spelen met je stress-systeem

Sommige mensen hebben hier gewoon meer aanleg voor, maar het is beslist ook trainbaar. Wat dan wel essentieel is, is dat degene die getraind wordt, herkent wanneer de stress hoog begint op te lopen, maar meer nog dan dat, dat diegene ook weet wat daaraan te doen. Wat namelijk voor de ene persoon helpt om rustiger te worden, maakt de ander juist extra gestrest. In een interessant artikel beschrijft Alia Crum van de Stanford University dat als de stress oploopt dat dan vooral de zogenaamde stressmindset bepaalt of iemand goeie beslissingen blijft nemen (klik hier).

Kortgezegd komt het erop neer dat degenen die getraind worden in situational awareness specifieke vaardigheden leren die ze helpen om hun eigen blinde vlekken die voor teveel of te weinig stress zorgen, op te vangen. Dezelfde Jercic toonde ook aan dat serious games erg geschikt zijn om deze vaardigheden te trainen (klik hier).

Stressjam is zo’n wetenschappelijk gevalideerde serious game (klik hier) waarin mensen leren spelen met het eigen stress-systeem en handig worden met wat wel de stressmindset wordt genoemd.